Konsekwencje abuzywności postanowień umownych w aspekcie możliwości utrzymania umowy. Kilka uwag na kanwie postanowienia Sądu nawyższego w sprawie I CSK 681/23.
Udostepnij
Konsekwencje abuzywności postanowień umownych w aspekcie możliwości utrzymania umowy. Kilka uwag na kanwie postanowienia Sądu nawyższego w sprawie I CSK 681/23.
W dniu 21 marca 2024 r., Sąd Najwyższy wydał postanowienie w sprawie w sprawie pod sygn. akt I CSK 681/23 (publ. w SIP Lex pod nr 3702077),w którym wyjaśnił kwestie konsekwencji abuzywności postanowień umownych w aspekcie możliwości utrzymania umowy.
W tym orzeczeniu, Sad Najwyższy, stwierdził, że:
O konsekwencjach abuzywności postanowień umownych w aspekcie możliwości utrzymania umowy - po wyeliminowaniu postanowień uznanych za nieuczciwe - decyduje bowiem nie tyle to, że wynikające z umowy zobowiązania mogą być (powinny być) in concreto wykonywane, lecz to, czy w obiektywnym ujęciu umowa mogła wiązać strony z uwzględnieniem jej treści po usunięciu postanowień nieuczciwych; rozstrzygające znaczenie ma zatem treść postanowień umowy, nie zaś to, czy świadczenia wynikające z umowy zostały in casu spełnione. Jeżeli w związku z abuzywnością postanowienia umownego okaże się, że umowa taka nie mogła ab initio wiązać stron, a wynikające z niej świadczenia zostały spełnione, zastosowanie ma art. 410 k.c. (postanowienie SN w sprawie I CSK 681/23 z dn. 21.03.2024 r.).
Zatem, Sąd Najwyższy w treści pomawianego orzeczenia przesądził, że jeżeli zawarta umowa jest obarczona licznymi wadami prawnymi, w tym postanowieniami niedozwolonymi (klauzulami abuzywnymi), to o jej ważności przesądza to, czy faktycznie została ona wykona, lecz czy pomimo uznania niektórych postanowień umownych za nieważne umowa może nadal zostać obiektywnie uznana za ważną w pozostałej części. Innymi słowy, czy pozostałe postanowienia kontraktowe (postanowienia umowne ważne w sensie prawnym i formalnym) pozwalają na uznanie, że umowa zawiera wszystkie podstawowe elementy przesądzające o skuteczności jej zawarcia. W przeciwnym wypadku, umowa taka nie nadaje się do jej utrzymania w obrocie prawnym. Oczywiście taki stan rzeczy ma miejsce wyłącznie w przypadku braku zastrzeżenia przez strony klauzuli salwatoryjnej. Tym niemniej, podkreślić należy, że w sytuacji uznania umowy za nieważną - co skutkuje, że jest ona wówczas traktowa jako nigdy nie zawarta, co do zasady stronie, która swoje świadczenie umowne spełniła, zgodnie z art. 410 k.c. [świadczenie nienależne], przysługuje prawo żądania zwrotu takiego świadczenia. Jakkolwiek, wątpliwości co do obowiązku spełnienia świadczenia nie mogą być utożsamione z wymaganą przez art. 411 pkt 1 k.c. pozytywną wiedzą dłużnika o braku powinności spełnienia świadczenia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie pod sygn. akt III CKN 236/97, publ. w OSNC z 1998 r., Nr 6, poz. 101). Ponadto, zgodnie z art. 411 k.c. nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej, jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego, jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu, jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
Omawiany wyrok Sądu Najwyższego ma istotne znaczenie dla obrotu prawnego i prawa umów w Polsce, ponieważ przesądza nie tylko o zasadności zawierania w treści umów klauzuli salwatoryjnej (utrzymującej), ale również o zasadności sprawdzania umów i poddawania ich procesowi compliance w profesjonalnym obrocie prawnym -(analizie postanowień umownych pod katem ich zgodności z prawem i innymi zasadami, w tym zasadami etyki biznesowej).
Jakie skutki wywołuje klauzula salwatoryjna zastrzeżona przez strony umowy na wypadek nieważności umowy?
Kwestia skutków wprowadzenia do umowy postanowień nieważnych została rozstrzygnięta przez Sąd Najwyższy między innymi w treści postanowienia z dnia 30 kwietnia 2021 r. w sprawie pod sygn. akt IV CSK 564/.20 (publ. w SIP Lex pod nr 3252551), uznając, że jeżeli strony w treści zawartej umowy zawarły klauzulę salwatoryjną (utrzymującą), to przyjąć należy, że nieważność lub bezskuteczność jednego lub więcej postanowień umowy nie wpływa na ważność lub skuteczność pozostałych postanowień porozumienia. W takiej sytuacji w miejsce postanowienia nieważnego lub bezskutecznego będzie miało zastosowanie postanowienie, które najbardziej zbliżone jest do celu założonego przez strony. W tym kontekście istotna pozostaje ocena zamiaru stron odnośnie do przesłanek ich decyzji samego dokonania czynności prawnej w kontekście unormowania wynikającego z art. 58 § 3 in fine k.c. odnosi się do okoliczności istniejących na etapie poprzedzającym moment dokonania czynności prawnej. Dopiero w konsekwencji pozytywnego przesądzenia o tym, że bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność prawna (obejmująca swym zakresem także klauzulę salwatoryjną) zostałaby dokonana, możliwe staje się zadośćuczynienie woli stron wynikającej z treści klauzuli salwatoryjnej, a mianowicie, wiążące ukształtowanie treści nowych postanowień, które zastąpią prawnie nieskuteczne lub zawierające braki postanowienia składające się na treść czynności prawnej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2006 r. w sprawie pod sygn. akt V CSK 81/05, publ. w SIP Lex pod nr 191237).
Niemniej zaznaczyć należy, że zastrzeżenie przez strony w treści umowy klauzuli salwatoryjnej nie wyłącza stosowania normy art. 58 § 3 in fine k.c. - Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana. Wynika to z faktu, że regulacja kodeksowa nie jest tożsama z postanowieniami umownymi i stanowi ogólną dyrektywę ustania ważności umownej czynności prawnej.
Przepis art. 58 § 1 k.c. na równi z czynnościami prawnymi sprzecznymi z ustawą traktuje czynności prawne mające na celu obejście ustawy (dokonane in fraudem legis). Przez czynność dokonaną "in fraudem legis" rozumie się taką czynność, która wprawdzie nie jest objęta zakazem prawnym, ale zostaje przedsięwzięta dla osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo. Z punktu widzenia formalnego umowa taka ma cechy niesprzeciwiające się ustawie, gdyż jej treść nie zawiera elementów wprost zabronionych przez prawo. Natomiast faktycznie (w znaczeniu materialnym) czynność taka służy realizacji celu zabronionego przez ustawę (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 7 października 2020 r. w sprawie pod sygn. akt V ACa 380/20, publ. w SIP Lex pod nr 3101797).
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów zdefiniował zatory płatnicze jako sytuacje w których „przedsiębiorca nie otrzymuje na czas swoich pieniędzy od kontrahenta. Jest to takie nagromadzenie zadłużeń, które przechodzi na kolejne powiązane z nim podmioty, negatywnie wpływając na całe otoczenie biznesowe. Zatory płatnicze wywołują w gospodarce efekt domina czy kuli śnieżnej: przedsiębiorcy, którzy nie otrzymują w terminie zapłaty za dostarczone przez siebie towary lub wykonane usługi, w konsekwencji nie mają środków na dalszą spłatę własnych zobowiązań wobec kontrahentów, wywołując te same problemy u kolejnych podmiotów.” Temu zjawisku zapobiegać ma ustawa antyzatorowa. Poniżej przedstawiamy jakie sytuacje reguluje ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych tzw. ustawa antyzatorowa.
Sąd podniósł, że poza procesowymi przypadkami wygaśnięcia zapisu na sąd polubowny, umowa o arbitraż mogłaby utracić moc także z przyczyn materialnoprawnych z uwagi na potrzebę stosowania w drodze analogii bądź wprost niektórych przepisów kodeksu cywilnego o czynnościach prawnych. Przyjmując, że zapis na sąd polubowny nie jest równoznaczny z rezygnacją z ochrony sądowej, jednym z założeń skuteczności tej czynności musi być dostępność alternatywnego forum uzgodnionego przez strony, a inaczej rzecz ujmując - możliwość uzyskania efektywnej ochrony prawnej przed sądem polubownym. Wyrazem relacji między skutecznością zapisu na sąd polubowny a rzeczywistą możliwością uzyskania ochrony prawnej przed sądem wskazanym w zapisie jest art. 1168 k.p.c., który określa niektóre przypadki utraty mocy zapisu, związane z niemożnością rozpoznania sprawy przez sąd polubowny oznaczony w zapisie lub w określonym przez strony składzie (por. także art. 1195 § 4 k.p.c.). Przepis ten ma wprawdzie dyspozytywny charakter, nie oznacza to jednak, że strony zapisu mogą wyłączyć skutek utraty mocy zapisu uzgadniając np., iż zapis zachowuje skuteczność, mimo wystąpienia okoliczności, o których mowa w art. 1168 § 1 i 2 bądź art. 1195 § 4 k.p.c. W razie wystąpienia tych okoliczności uzgodnienie takie byłoby równoznaczne ze zrzeczeniem się ochrony sądowej w ogólności, co nie mieści się w konstrukcji umowy procesowej, jaką jest zapis na sąd polubowny. Strony mogą natomiast określić np. innych arbitrów na wypadek, gdyby pełnienie funkcji przez arbitrów wskazanych w pierwszej kolejności okazało się niemożliwe. W braku możliwości zwolnienia od obowiązku poniesienia opłat, które wiążą się z wszczęciem i przeprowadzeniem postępowania arbitrażowego, obowiązek poniesienia tych kosztów może stanowić przeszkodę czyniącą dostęp do sądu polubownego faktycznie niemożliwym. Za zasadne należy w konsekwencji uznać stanowisko, że stan obiektywnej niemożności poniesienia przez powoda kosztów, których wyłożenie jest konieczne do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, nie prowadzi wprawdzie do utraty mocy wiążącej zapisu (art. 1168 § 2 k.p.c.), może jednak pociągać za sobą niewykonalność zapisu w rozumieniu art. 1165 § 2 k.p.c. Wymaganie, aby niemożność poniesienia kosztów postępowania przed sądem polubownym miała charakter trwały, należy zatem rozumieć w ten sposób, że chodzi o stan obiektywnie istniejący w chwili orzekania, stanowiący podstawę rozstrzygnięcia sądu. Uznanie zapisu za niewykonalny nie jest równoznaczne z utratą jego mocy, toteż zapis ten może w przyszłości stać się podstawą odrzucenia pozwu w innych postępowaniach, jeżeli niemożność poniesienia kosztów postępowania przed sądem polubownym ustanie. Jeżeli jednak sąd państwowy, kierując się sytuacją istniejącą w chwili orzekania, oddalił prawomocnie zarzut zapisu na sąd polubowny (art. 222 k.p.c.), to przyszłe korzystne zmiany sytuacji majątkowej strony, która wytoczyła powództwo, nie mogą rzutować na utrwaloną prawomocnym postanowieniem właściwość sądu państwowego do rozstrzygnięcia sprawy, a jedynie na potrzebę cofnięcia zwolnienia od kosztów sądowych (art. 110 u.k.s.c.), jeżeli zwolnienie takie zostało udzielone. Postępowanie strony, która w odpowiedzi na zarzut zapisu na sąd polubowny powołuje się na niewykonalność zapisu, spowodowaną jej własnymi, celowymi, działaniami, podlega ocenie z punktu widzenia reguł dobrej wiary i nadużycia prawa procesowego (art. 3 i art. 41 k.p.c.). Dotyczy to wszystkich przypadków niewykonalności zapisu, bez względu na przyczyny, które stanowią jej podstawę. Ocena taka musi jednak bazować na okolicznościach konkretnej sprawy, a dopuszczalność jej przeprowadzenia, a niekiedy wręcz jej konieczność, nie podważa ogólnego założenia, według którego niewykonalność zapisu w rozumieniu art. 1165 § 2 k.p.c. może mieć podstawę także w niemożności poniesienia kosztów wszczęcia i przeprowadzenia postępowania arbitrażowego. Niewykonalność zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 2 k.p.c.) może wynikać z niemożności poniesienia kosztów arbitrażu. Kancelaria Prawa Sportowego: adviser.law Nasza kancelaria specjalizuje się w prawie sportowym, oferując kompleksową obsługę prawną dla sportowców, klubów, federacji oraz innych podmiotów związanych ze światem sportu. Zespół doświadczonych prawników, posiadających wiedzę i doświadczenie w tej dziedzinie, świadczy usługi w zakresie negocjacji umów sponsorskich, praw obrazu, praw autorskich, a także w sprawach dyscyplinarnych i sporach przed sądami sportowymi. Naszym celem jest zapewnienie kompleksowego wsparcia prawnego, pozwalającego naszym klientom osiągnąć sukces w świecie sportu, jednocześnie chroniąc ich interesy i prawa. Our law firm specializes in sports law, providing comprehensive legal services for athletes, clubs, federations, and other entities associated with the world of sports. Our team of experienced lawyers, equipped with knowledge and expertise in this field, offers services ranging from negotiating sponsorship agreements, image rights, copyright, to handling disciplinary matters and disputes before sports tribunals. Our goal is to provide comprehensive legal support, enabling our clients to succeed in the world of sports while protecting their interests and rights.
Wstecz 
