Termin przewidziany w art. 1015 § 1 k.c. nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Po prawomocnym zakończeniu tego postępowania oświadczenie małoletniego powinno być złożone niezwłocznie, chyba że termin ten jeszcze nie upłynął.
W uchwale z dnia 15 stycznia 1991 r., III CZP 75/90 (OSNCP 1991, nr 5-6, poz. 68) Sąd Najwyższy uznał natomiast, że dopuszczalne jest złożenie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia spadku po upływie terminu określonego w art. 1015 § 1 k.c., jeżeli spadkobierca przed upływem tego terminu złożył wniosek o przyjęcie takiego oświadczenia, albo gdy wskutek działania sądu spadkobierca w ogóle nie podjął próby złożenia oświadczenia, będąc przekonany o bezowocności wysiłków. Dopuszczono zatem przedłużenie terminu prekluzyjnego, jednak uchwała nie zawiera szczegółowego wyjaśnienia tego stanowiska.
Należy przypomnieć, że w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 20 maja 1978 r., III CZP 39/77 (OSNCP 1979, nr 3, poz. 40) Sąd Najwyższy przyjął dopuszczalność stosowania w drodze analogii przepisów o przedawnieniu do terminów zawitych. W ślad za tą uchwałą w kolejnych orzeczeniach Sąd Najwyższy opowiedział się za dopuszczalnością przedłużania terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przez przedstawicieli ustawowych małoletniego, w rozbieżny jednak sposób stanowisko to uzasadniał. W postanowieniach z dnia 20 listopada 2013 r., I CSK 329/13, z dnia 24 września 2015 r., V CSK 686/14, i z dnia 28 września 2016 r., III CSK 329/15, uznał, że złożenie wniosku o zezwolenie na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego powoduje zawieszenie biegu terminu określonego w art. 1015 § 1 k.c., wobec czego termin ten nie biegnie przez czas trwania tego postępowania, do czasu uprawomocnienia się postanowienia sądu opiekuńczego zezwalającego na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez małoletniego. Jeżeli jednak postanowienie to uprawomocniło się po terminie przewidzianym w art. 1015 § 1 k.c., oświadczenie powinno być złożone niezwłocznie.
W postanowieniu z dnia 28 maja 2015 r., III CSK 352/14 (OSNC 2016, nr 5, poz. 63) Sąd Najwyższy uznał natomiast, że złożenie do sądu opiekuńczego przez przedstawiciela ustawowego małoletniego spadkobiercy wniosku o wydanie zezwolenia na złożenie w jego imieniu oświadczenia o odrzuceniu spadku przerywa bieg terminu przewidzianego w art. 1015 § 1 k.c., co oznacza, iż termin ten biegnie na nowo po uprawomocnieniu się postanowienia sądu opiekuńczego.
Najdalej idące rozwiązanie wynika z uznania, że postępowanie uregulowane w art. 101 § 3 k.r.o. nie ma wpływu na bieg terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Niezależnie jednak do występowania zasadniczych różnic pomiędzy przedawnieniem roszczeń a prekluzją, przyjęcie takiego rozwiązania może prowadzić do niekorzystnych skutków w sferze majątkowych interesów dziecka, czemu ma zapobiegać właśnie postępowanie przed sądem opiekuńczym. Nie usuwa takich skutków to, że w razie niezłożenia oświadczenia w tym przedmiocie następuje przyjęcie przez dziecko spadku z dobrodziejstwem inwentarza, skoro takie przyjęcie, chociaż z ograniczeniem odpowiedzialności za długi, wiąże się jednak z koniecznością sporządzenia inwentarza spadku oraz z ewentualnymi sporami z wierzycielami spadkodawcy i ze związanymi z tym kosztami.
Inna koncepcja, którą należy podzielić, prowadzi do wniosku, że postępowanie, o jakim mowa w art. 101 § 3 k.r.o., ma wpływ na bieg omawianego terminu, z tym że trzeba rozróżnić dwie sytuacje. Jeżeli postanowienie sądu opiekuńczego uprawomocni się przed upływem terminu, możliwe jest jego dochowanie, a przedstawiciel ustawowy powinien złożyć stosowne oświadczenie przed notariuszem albo wniosek o jego przyjęcie do sądu spadku. Odmienna sytuacja zachodzi wtedy, gdy zezwolenie sądu opiekuńczego uprawomocni się po upływie terminu, skoro jego dochowanie jest wówczas, z przyczyn niezależnych od wnioskodawcy, niemożliwe. Dziecko zostaje pozbawione możliwości złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, co oznacza pogorszenie jego sytuacji wobec innych spadkobierców, którzy nie muszą podejmować przed sądem żadnych czynności w celu uzyskania zezwolenia na złożenie takiego oświadczenia. Takiej sytuacji akceptować nie można, należy zatem poszukiwać aksjologicznie słusznych rozwiązań, które w braku przepisu normującego omawianą sytuację pozwalają na wydłużenie terminu, o jakim mowa. Jak wskazano w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2016 r., III CSK 329/15 (OSNC 2017, nr 5, poz. 61), stosowanie analogii powinno prowadzić do osiągnięcia minimum celu, czyli do wypełnienia luki konstrukcyjnej tylko w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do rozstrzygnięcia osądzanego przypadku. Takiego skutku nie zapewnia zastosowanie wprost przepisów dotyczących przerwania lub zawieszenia biegu przedawnienia roszczeń. Zgodnie z art. 123 § 1 pkt 1 k.c., bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Inne przypadki przerwy biegu przedawnienia określone w art. 123 k.c. nie wchodzą w grę. Zastosowanie art. 123 § 1 pkt 1 k.c. zakłada uznanie, że niezbędne złożenie wniosku o zezwolenie na odrzucenie spadku jest czynnością przedsięwziętą bezpośrednio w celu zabezpieczenia zachowania terminu do złożenia oświadczenia, trudno bowiem uznać, że jego celem jest dochodzenie roszczenia czy inne określone w przepisie przyczyny. Skutkiem przerwania biegu przedawnienia jest otwarcie tego terminu na nowo, prowadzi to jednak do nadmiernego uprzywilejowania małoletniego i do pogorszenia sytuacji wierzycieli. W doktrynie i orzecznictwie zwraca się uwagę, że uzyskanie zezwolenia na odrzucenie spadku nie nakłada na przedstawiciela ustawowego dziecka obowiązku złożenia takiego oświadczenia, a tym bardziej nie musi tego uczynić niezwłocznie, skoro przerwanie biegu terminu pozwala na otwarcie się na nowo kolejnego sześciomiesięcznego terminu. Nie można wykluczyć możliwości ponawiania wniosku o zezwolenie, a nawet manipulowania terminami, wierzyciel spadku zaś nie może dochodzić zaspokojenia, nie wiedząc, kto jest spadkobiercą. Postępowanie sądowe nie powinno zatem prowadzić ani do nadmiernego uprzywilejowania małoletniego w stosunku do innych spadkobierców i wierzycieli spadku, ani do ograniczenia jego praw.
Rozwiązanie zakładające zawieszenie biegu terminu przewidzianego w art. 1015 § 1 k.c. przez zastosowanie w drodze analogii art. 121 k.c., przy czym w grę wchodzi jedynie przyczyna określona w pkt 4, również nie jest pozbawione wad. Zawieszenie biegu przedawnienia polega na tym, że się on nie rozpoczyna, a rozpoczęty nie biegnie przez czas trwania przeszkody, czyli o ten czas termin ulega wydłużeniu. Trudność w przyjęciu tej koncepcji polega nie tylko na tym, że postępowanie przed sądem opiekuńczym wszczęte na wniosek rodziców małoletniego dziecka zostaje zrównane z przeszkodą wywołaną przez siłę wyższą. Trzeba też podkreślić, że czas trwania postępowania przed sądem opiekuńczym może być zróżnicowany; niekiedy postępowanie to jest długotrwałe, wymagające dopuszczenia dowodów w celu ustalenia wartości spadku i jego stosunku do majątku dziecka, przyjęcie zatem, że w każdym wypadku termin określony w art. 1015 § 1 k.c. przedłuża się o czas jego trwania również może prowadzić do nadmiernego uprzywilejowania małoletniego wobec innych spadkobierców oraz do pogorszenia sytuacji wierzycieli. W rezultacie analogiczne stosowanie przepisów o przerwie lub zawieszeniu biegu tego terminu nie usuwa związanych z tym niedogodności.
Należy zatem sięgnąć do innych przepisów, które dopuszczają wydłużenie terminu zawitego. Takim przepisem jest art. 1017 k.c., dotyczący terminu do oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przez transmitariusza. Zgodnie z tym przepisem, w przypadku śmierci spadkobiercy przed upływem terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, oświadczenie to może być złożone przez jego spadkobierców. Termin do złożenia tego oświadczenia nie może się jednak skończyć wcześniej aniżeli termin do złożenia oświadczenia co do spadku po zmarłym spadkobiercy. Przepis art. 1017 k.c., traktujący o terminie do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, reguluje najbardziej podobną sytuację, prowadząc w istocie do zawieszenia biegu terminu do złożenia oświadczenia, ale tylko w niezbędnym zakresie, przez określony czas, wyznaczony przez bieg terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po zmarłym spadkobiercy. Podobieństwo tego przepisu pozwala na rozciągnięcie jego hipotezy na sytuację, w której złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez małoletniego wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego. W konsekwencji należy uznać, że termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przez przedstawicieli ustawowych dziecka nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie oświadczenia w tym przedmiocie. Jeżeli postępowanie przed sądem opiekuńczym zakończyło się wcześniej, oświadczenie o odrzuceniu spadku przez małoletniego może być złożone w dowolnym momencie, aż do upływu terminu. Jeżeli jednak zakończyło się później, powinno być złożone niezwłocznie.
W uzasadnieniu postanowienia z dnia 28 września 2016 r., III CSK 329/15, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że ocena "niezwłoczności" złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przez przedstawiciela małoletniego po udzieleniu zezwolenia przez sąd opiekuńczy należy do sądu spadku. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie wyjaśniano to pojęcie, przyjmując, że nie oznacza ono obowiązku natychmiastowego działania, chodzi bowiem o termin obiektywnie realny, oceniany z uwzględnieniem ogółu okoliczności sprawy i należytej staranności zobowiązanego (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 października 1985 r., III CZP 56/85, OSNC 1986, nr 9, poz. 137, oraz wyroków Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2002 r., II CKN 564/99, OSP 2002, nr 11, poz. 144, z dnia 13 grudnia 2006 r., II CSK 293/06, nie publ., z dnia 11 lutego 2010 r., I CSK 262/09, nie publ., z dnia 30 stycznia 2015 r., III CSK 164/14, nie publ., z dnia 26 kwietnia 2017 r., I CSK 408/16, nie publ., i z dnia 13 października 2017 r., I CSK 75/17, OSNC 2018, nr 7-8, poz. 82).Prawo spadkowe kancelaria gdynia